Bukwica lekarska (Betonica officinalis) jest wieloletnią rośliną z rodziny jasnotowatych. Zwana jest inaczej bukwicą zwyczajna, czerwoną lub betoniką. Występuje w ciepłych i umiarkowanych rejonach Europy, w Azji i w północnej Afryce. W Polsce jest powszechna na terenie całego kraju. Porasta skraje lasów, łąki, zarośla i pagórki.
Jest znana od czasów antycznych, kiedy to uchodziła za środek do oczyszczania ciała „ze szkodliwych soków”. Jest wymieniana w spisie ziół uprawianych w przyklasztornych ogrodach przez mnichów. Oni poznawali jej walory zdrowotne, a prosty lud nadawał jej znaczenie magiczne wierząc, że zasadzona przy domu odpędza zło i chroni przed urokiem. Wzmiankuje o niej Stanisław Kazimierz Hercius w swoim znanym Zielniku z 1660 roku.
Ma wzniesioną, słabo rozgałęzioną łodygę o kształcie czterokanciastym. Osiąga ona wysokość od 30-90 cm. Jest bardzo skąpo ulistniona, liście odziomkowe są sercowatego kształtu, karbowane, długoogonkowe, a listki łodygowe po dwa wyrastają naprzemianlegle w tak znacznych odległościach, że łodyga jest prawie naga. Są podłużne, kształtu jajowatego, na brzegach ząbkowane i o krótkich ogonkach. Ziele pokryte jest szorstkimi włoskami. Na szczycie łodygi od czerwca do września kwitnie pozorny kłos. Tworzą go purpurowe mnogie kwiatki, o przyjemnym, balsamicznym zapachu.
Zastosowanie – bukwica lekarska
W kuchni staropolskiej była lubianą przyprawą, obok rozmarynu, szałwii czy kolendry. Dawniej wchodziła też w skład wódki karmelitańskiej. W smaku jest gorzkawa, lekko ostra. W ogrodach używana jako roślina ozdobna, posadzona w grupie kwitnąc tworzy bardzo dekoracyjną, barwną plamę. Przystraja się nią także wiązanki kwiatowe lub stoły biesiadne.
Liście bukwicy lekarskiej mogą być używane do przyrządzania aromatycznej i orzeźwiającej herbatki. Ma właściwości wzmacniające. W dawniejszych czasach wykorzystywano jej bulwy korzeniowe. Wytwarzają się na jesieni i wtedy też je zbierano i jedzono jak warzywa. Bulwy mają przyjemny orzechowy smak i wysokie wartości odżywcze. Podawano je gotowane, surowe oraz suszone, dodawano je również do chleba. Surowiec zielarski stanowią kwiaty i liście, kwiaty zbiera się od czerwca do września, a liście przed kwitnieniem.
Bukwica lekarska – właściwości lecznicze
Roślina zawiera 15 % garbników, gorycze, olejek, eteryczny, sole mineralne, witaminę C, kwasy, idydoid, alkaloidy, flawonoidy, związki aminowe takie jak betonicyna, stachydryna, turycyna, cholina i betaina. Surowiec pozyskuje się ze stanowisk naturalnych. Można też wiosną wysiewać ją z nasion. Do prawidłowego rozwoju wymaga stanowiska słonecznego lub półcienistego oraz średnio żyznej gleby. Rośliny przekwitłe i ze zdrewniałymi łodygami nie nadają się do suszenia.
Bukwica lekarska działa ściągająco, odkażająco, przeciwzapalnie, leczy biegunki i nieżyty żołądka. Reguluje przemianę materii, ułatwia trawienie, pobudza wydzielanie soków żołądkowych, działa żółciopędnie. Pomaga też w napięciach nerwowych, nerwobólach i migrenach. Usprawnia również pracę układu moczowego, zapobiega zakażeniom pęcherza i nerek. W postaci zewnętrznych okładów wspomaga leczenie czyraków, owrzodzeń żylakowych nóg, trudno gojących się ran. Przy nadpotliwości stóp i dłoni zaleca się ich kąpiele w odwarze.
Po wypiciu wywaru z ziela tworzą się kompleksowe połączenia garbników z białkami błon śluzowych. Następuje zmiana ciśnienia osmotycznego i kurczenie się komórek na powierzchni błon śluzowych (efekt ściągający) oraz zatrzymanie nadmiernej ilości wody do tkanki jelit. Poza tym garbniki wiążąc się z białkami hamują niewielkie krwawienia wewnętrzne z naczyń włosowatych jelit. Ponadto niszczą drobnoustroje, w tym co ciekawe również szczepy antybiotykoodporne, unieczynniają toksyny bakteryjne przewodu pokarmowego i stanowią naturalny egzogenny czynnik przeciwzapalny.
Nie mogą jej stosować kobiety w ciąży, gdyż pobudza skurcze macicy. Natomiast zbyt częste przyjmowanie doustne dużych dawek powoduje zaparcia i podrażnia przewód pokarmowy.
Sposób użycia bukwicy lekarskiej
Odwar z bukwicy lekarskiej:
- do picia – ½ do 1 łyżki rozdrobnionego ziela zalać 1 szklanką wrzącej wody, gotować przez 5 min. pod przykryciem na małym ogniu. Odstawić na 10 min., a następnie przecedzić. Pić 1/3 szklanki 2 razy dziennie na godzinę przed posiłkiem, przy bólach brzucha, biegunkach, lekkich zatruciach pokarmowych, niestrawnościach, wzdęciach oraz niewielkich krwawieniach jelitowych z małą ilością krwi i śluzu w kale.
- na okłady – przygotowujemy jak wyżej zmieniając proporcje na 1-1,5 łyżki ziela na ¾ szklanki wody. Obmywać ropne pierwotne i wtórne zakażenia skory i wszelkie trudno gojące się rany.
- Herbatka z bukwicy: 4-5 świeżych listków zalać w szklance wrzątkiem, zaparzać 10 min. pod przykryciem. Pić na wzmocnienie sił i energii, podawać rekonwalescentom.
- Inhalacje na chore zatoki: po garści bukwicy lekarskiej, żywokostu i kwiatostanu lipy wrzucić do garnka z litrem wody, zagotować ok 5 min., wdychać ciepłe opary pod nakryciem ręcznika.
