Rauwolfia żmijowa (łac. Rauwolfia serpentina) to roślina z rodziny toinowatych, występująca w tropikalnej części Azji, głównie w Indiach, Malezji, Indonezji i w Chinach. Roślina w formie dzikiej porasta lasy górskie na wysokościach powyżej 800 m n.p.m. oraz uprawiana jest południowej części Chin. Surowcem leczniczym jest korzeń, który zawiera duże ilości aktywnych alkaloidów. Tradycyjnie stosowany był jako lek uspokajający oraz antidotum przeciwko ukąszeniom węży i skorpionów.
Rauwolfia żmijowa – właściwości
W korzeniu rauwolfii znajduje się mieszania ponad 30 alkaloidów, z których znaczenie lecznicze mają głównie rezerpina, dezerpidyna, rescynamina i ajmalina. Związki te działają blokująco na ośrodkowe oraz obwodowe nerwy, oraz obniżają poziom serotoniny i noradrenaliny w tkankach. Działają hamująco na czynność ośrodków współczulnych, powodując spadek ciśnienia krwi, zmniejszają częstotliwość oddechu oraz powodują spadek temperatury ciała. Równocześnie pobudzają działalność niektórych ośrodków przywspółczulnych, co powoduje zwiększone wydzielanie soków trawiennych, zwiększenie perystaltyki jelit oraz zmniejszenie wydzielania moczu.
Z powodu swoich właściwości Rauwolfia wykorzystywana jest w lecznictwie głównie do obniżania ciśnienia krwi. Pozostałe działania rauwolfii traktuje się jako mniej ważne i uboczne. Korzeń rauwolfii wykorzystuje się też w leczeniu dolegliwości psychicznych, gdyż zmniejsza uczucie niepokoju, napięcia emocjonalnego, aktywności motorycznej, wrażliwości na bodźce zewnętrze oraz pomaga w bezsenności.
Jeden z alkaloidów, ajmalina reguluje zaburzenia rytmu serca, wydłuża czas przewodzenia oraz zmniejsza częstotliwość skurczów. Powoduje blokowanie elektrycznej pobudliwości serca.
Rauwolfia żmijowa – zastosowanie
Pojedyncze alkaloidy oraz ich mieszaniny wykorzystuje się do zwalczania różnych form nadciśnienia tętniczego, zwłaszcza gdy przebiegają one z pobudliwością nerwową. Najlepiej sprawdzają się w leczeniu nadciśnienia chwiejnego oraz w przypadku nadciśnienia na tle klimakterium, przy chorobie nowotworowej i w zatruciu ciążowym.
Pomocniczo Rauwolfia żmijowa wykorzystywana była w stanach nerwicowych i psychotycznych, zwłaszcza tych, które przebiegają z uczuciem niepokoju, lęku, ze zbytnim pobudzeniem nerwowym lub agresją. Stosowana też u starszych osób oraz tych z postępującą miażdżycą mózgu.
Ajmalina stosowana była w częstoskurczu napadowym, w skurczach dodatkowych przedsionkowych i komorowych oraz w ostrym, napadowym migotaniu przedsionków, a także w skurczach dodatkowych i tachykardii.
Leczenie alkaloidami rauwolfii powinno być zawsze przeprowadzane przez lekarza i według ego wskazówek, ponieważ zażywanie nieumiejętne lub w zbyt dużych dawkach, może powodować przykre konsekwencje zdrowotne.
Rauwolfia żmijowa – działania uboczne
Rauwolfia żmijowa była powszechnie używana jako lek na nadciśnienie tętnicze, jednak obecnie jest ona wypierana przez inne, nowocześniejsze i bezpieczniejsze środki. Mimo wyraźnych korzyści u niektórych osób wywoływała niej lub bardziej nasilone skutki uboczne. Zawarta w rauwolfii żmijowej rezerpina może powodować ślinotok, bóle głowy, tachykardię, nudności, uszkodzenie błony śluzowej nosa oraz śluzówki żołądka, a przy dłuższym stosowaniu może prowadzić do wrzodów żołądka.
Ajmalina może uszkadzać wątrobę, prowadząc do żółtaczki cholestatycznej, a po przedłużonym stosowaniu wywołać agranulocytozę, czyli poważny spadek neutrofilii we krwi, który może prowadzić do posocznicy i śmierci. Powszechnym skutkami ubocznymi zażywania preparatów z rauwolfią są zmęczenie, senność, a niekiedy napady duszności.
Przeciwwskazania do zażywania rauwolfii
Rauwolfia, mimo że jest lekiem roślinnym, to zawarte w niej alkaloidy działają bardzo silnie na organizm ludzki i dlatego nie powinna ona być stosowana bez kontroli lekarskiej. Nie każdy też może dowolnie przyjmować poszczególnych alkaloidów ani ich mieszaniny. Nie wolno przyjmować rauwolfii pod żadną postacią kobietom w ciąży oraz karmiącym. Poza tym rezerpiny nie powinni przyjmować chorzy z chorobą wrzodową żołądka i dwunastnicy, w zapaleniu wrzodziejącym jelita grubego, w zaawansowanej miażdżycy, ciężkim uszkodzeniu nerek, w nowotworze sutka oraz w stanach depresyjnych.
Ajmalina nie może być przyjmowana przez chorych z problemami kardiologicznymi. Chorobami takimi jak blok przedsionkowo-komorowy, bradykardia oraz w przypadku szkodzenia miąższu wątroby w stopniu ciężkim. Przeciwwskazaniem bezwzględnym jest także nadwrażliwość na któryś ze składników czynnych.
Leki z Rauwolfią żmijową
Kiedyś leki z rauwolfią były bardziej popularne i ogólnodostępne. Takie preparaty jak Reserpin, Serpasil wykorzystywane były w psychiatrii, do leczenia np. Schizofrenii. Lek Serpadex stosowany był w leczeniu umiarkowanego ciśnienia krwi, zwykle w połączeniu z lekami moczopędnymi. Raupasil, w którym substancją czynną jest rezerpina, stosowany początkowo jako neuroleptyk, później jako środek do obniżania ciśnienia krwi.
Obecnie jedynym lekiem złożonym zawierającym rezerpinę jest Normatens preparat złożony używany w leczeniu pierwotnego nadciśnienia tętniczego oraz wszystkie postacie wtórnego nadciśnienia tętniczego, w których monoterapia okazała się nieskuteczna. Lek przyjmuje się w dawkach ustalonych przez lekarza. Podczas zażywania leków z alkaloidami rauwolfii nie wolno prowadzić pojazdów i obsługiwać maszyn, ponieważ środki te obniżają sprawność psychofizyczną.
