Widlicz spłaszczony (łac. Diphasiastrum complanatum) jest wieloletnią rośliną zielną. Można się niekiedy spotkać z jego łacińską nazwą Lycopodium, ze względu na przynależność do rodziny widłakowatych (Lycopodiaceae). Jego inne nazwy to widłak spłaszczony albo zeglej spłaszczony. Rośnie dziko w północnej i środkowej Europie, w tym również w Polsce, oraz w Azji i północnozachodnich rejonach Ameryki Północnej.
W naszym kraju występuje raczej w południowej jego części, rzadziej na nizinach, przy tym jest gatunkiem zagrożonym. Jest objęty całkowitą ochroną prawną już od 1946 roku. Znalazł się w Polskiej czerwonej księdze roślin, która w 2006 roku klasyfikowała go jako narażony na wyginięcie, a dziesięć lat później już jako krytycznie zagrożony. Najczęściej spotykany jest u nas w Karpatach i zachodnich Karkonoszach. Widlicz spłaszczony lubi miejsca zacienione, najchętniej rośnie na skraju borów iglastych. Na obszarach jego występowania tworzone są rezerwaty lub inne miejsca prawem chronione.
Należy do klasy widłaków jednakozarodnikowych. Jest sporofitem, wytwarza jednakowe zarodniki, z których wyrastają duże, kilkucentymetrowe obupłciowe przedrośla. Zazwyczaj dorasta do wysokości kilkunastu centymetrów, najwyżej 1 metra. Kształtem liści mocno przypomina widlicz cyprysowaty, z tym że, w odróżnieniu od niego, gałązki nadziemne są ułożone mniej równolegle do siebie, a bardziej pod kątem ostrym.
Przedrośla wyrastające ponad powierzchnię gleby są zielone w szczytowej części, główny pęd jest płożący, natomiast cześć przedrośli żyje w glebie i prowadzi roztoczowy tryb życia, współżyjąc z grzybami. Brzuszne, siedzące liście są równowąskie, o kształcie lancetowatym. Zarodnie znajdują się na górnej powierzchni liści zarodnionośnych, które zebrane są w strobil, czyli kłos zarodniowy. Jeden kłos tworzy od 2 do 6 liści na długiej szypułce. Widlicz spłaszczony zaczyna rozmnażać się w lipcu, zarodniki są dojrzałe na przełomie sierpnia i września.
Widlicz spłaszczony – właściwości lecznicze
Ziele tej rośliny jest trujące. Widlicz spłaszczony zawiera ono mieszaninę kilkudziesięciu bardzo silnie działających alkaloidów. Wśród nich można wymienić kawatynę, likopodynę, klawatoksynę, anodynę, akrofilinę, selaginę czy nikotynę. Jedynie żółte zarodniki nie mają właściwości trujących.
Uprawa widlicza jest bardzo trudna, gdyż jest on mało odporny na zmiany i bardzo nie służą mu wszelkie zanieczyszczenia środowiska. Jego ziele stanowi przedmiot badań medycznych, jako lek na nowotwory oraz choroby neurologiczno-degeneracyjne, np. chorobę Alzheimera. Badania takie rozwijane są w Japonii i w Chinach, niestety brak dostatecznych ilości surowca naturalnego powoduje ich znaczne ograniczenie.
Badania wykazały, iż odpowiednie dawki alkaloidów ziela widlicza mają działanie neuroprotekcyjne, wspomagają prawidłową pracę komórek nerwowych. Przyczyniają się do zwiększenia w tkance nerwowej poziomu acetylocholiny poprzez inhibitory acetylocholinoesterazy. Alkaloidy widlicza pobudzają płytkę ruchową tkanki nerwowej i stymulują rozwój neuronów. Wymiernym efektem tego jest poprawa stanu pamięci, zdolności koncentracji, szybkości uczenia się i zapamiętywania. Wpływają na poprawę stanu psychicznego, przy tym uznawane są za działające również przeciwnowotworowo.
Widlicz spłaszczony – zastosowanie
Zarodniki tej rośliny w dawnych czasach z powodzeniem używane były jako zasypka do skóry dla niemowląt. Zapobiegała ona odparzeniom i otarciom. Proszek otrzymywany z zarodników służył także do zasypywania ran i skaleczeń, jako naturalny opatrunek. Proszek zarodnikowy wykorzystywano w pierwotnej farmacji do konserwowania pigułek leczniczych obtaczając je w nim. Polskie dawne źródła podają, że proszek zarodnikowy używano w przemyśle odlewniczym do zasypywania form dzwonów.
Zebrane listki widlicza wkładano do lóżek pomiędzy pościel, aby odstraszały wszy i inne insekty, a gałązkami w obrzędach ludowych odpędzano uroki i złe moce.
Co ciekawe zarodniki widlicza spłaszczonego są bardzo łatwopalne, toteż zaczęto wykorzystywać te właściwości w praktyce np. do udrażniania zatkanych kominów, a nawet w sztukach teatralnych w ramach efektów specjalnych.
Sposób użycia widlicza spłaszczonego
Ze względu na zagrożenie gatunkowe tej rośliny nie zbieramy go ze stanowisk naturalnych, możemy jednak zakupić gotowy susz z jego ziela. Należy stosować go z całą świadomością jego właściwości biochemicznych i uważać na przedawkowanie. Zatrucie widliczem spłaszczonym objawia się wymiotami, biegunką, silnymi bólami brzucha, drżeniem mięsni, drgawkami, trudnościami w oddychaniu, ślinotokiem i zaburzeniami akcji serca. Może być zagrożeniem dla życia.
Nie powinny go spożywać kobiety w ciąży, karmiące piersią oraz chorzy na padaczkę.
Herbatka na dobrą pamięć – w przypadku braku przeciwwskazań zaleca się przyrządzenie naparu z 1 grama sproszkowanego suszu na 200ml wrzącej wody. Pod przykryciem zaparzamy ją około 10 minut i herbatkę tę możemy pić do 3 razy dziennie. Szczególnie pomocna jest w chorobach neurologicznych, a także w pooperacyjnych niedowładach innych układów, np. moczowego, oddechowego w związku z podrażnieniami i regeneracją nerwów.
