Ciemiężyk białokwiatowy (łac. Vincetoxicum hirundinaria, Vincetoxicum officinale) jest wieloletnią rośliną z rodzaju dwuliściennych. Należy on do rodziny trojeściowatych, choć nowsze taksonomie chcą go zaliczać do rodziny toinowatych. Jest rozpowszechniony na terenie całej Europy i Azji, rośnie dość intensywnie w umiarkowanych strefach klimatycznych tych rejonów, niektóre źródła podają też okazyjne jego występowanie w niektórych rejonach Ameryki Północnej. Roślina ta rośnie dziko, nie spotyka się jej upraw i plantacji.
W Polsce można ją często spotkać na suchych zboczach i na skrajach widnych zarośli, bardzo często w niższych partiach górskich, ze względu na obecne tam gleby wapienne. Nie lubi nadmiaru wody, doskonale radzi sobie na piaszczystych gruntach. Preferuje miejsca słoneczne i półcieniste, częstokroć porasta obrzeża lasów sosnowych lub dębowych. Jest to gatunek wielopostaciowy, o licznych odmianach. Jego inna nazwa to ciemiężyk lekarski.
Bylina ta dorasta do wysokości około 50 cm, starsze egzemplarze w dogodnym dla siebie środowisku przekraczają metr wysokości stanowiąc naprawdę okazałą roślinę z dużymi liśćmi. Długie na jakieś 10 cm ogonkowe liście o sercowato-jajowatym kształcie wyrastają z grubej łodygi rośliny; ułożone są po dwa naprzemianlegle. Mają kolor soczystej, ciemnej zieleni z wierzchu, zaś od spodu bywają sinawo niebieskawe. Łodyga jest prosta i wzniesiona, u starszych roślin zaczyna się płożyć i nieco wić się w swej górnej części. Ciemiężyk białokwiatowy posiada rozłożysty system korzeniowy, który stanowią mocno osadzone w ziemi kłącza.
Okres kwitnienia wypada od maja do sierpnia. Kwiaty, zwykle koloru białego lub brudnobiaławego z zielonkawym, pięcioczłonowym środkiem, wyrastają na szczytach pędów oraz w kątach górnych liści. Zebrane są w kwiatostany wierzchotkowe skupiające po 6 do 8 kwiatków. Owocem jest torebka, która rozwijając się otwiera się i uwalnia nasiona z puchem rozwiewane potem przez wiatr.
Ciemiężyk białokwiatowy – zastosowanie
Roślina ta uznawana była w dawnym zielarstwie ludowym za leczniczą, o silnej, wręcz magicznej mocy. Znano ją wówczas pod nazwą „korzeń świętego Wawrzyńca”. Wspominał o niej też starożytny grecki lekarz Pedanios Dioscorides zatrudniony do leczenia żołnierzy armii rzymskiej. Była stosowana jako antidotum na zatrucia, wyganiano nią także z ciała gorączki i niemoce, ale zdarzało się, że z powodu za dużych dawek dochodziło do śmiertelnego zatrucia leczonego pacjenta. Współczesne badania biochemiczne nad fitosubstancjami tej rośliny pozwoliły pozyskać z niej leki o właściwej sile działania. Obecnie jest on cenionym lekiem wykorzystywanym w homeopatii. Inna gałęzią lecznictwa, która wciąż korzysta z jego właściwości zdrowotnych jest weterynaria. Surowiec zielarski stanowią korzenie i kłącza ciemiężyka białokwiatowego.
Roślina ta była również uprawiana w ogrodach, głównie zielarskich, ale także jako kwitnąca roślina ozdobna. Jeszcze do końca XVI w. była bardzo popularna w ogrodach zakonnych i pałacowych. Ciekawostką jest, że kwiaty ciemiężyka białokwiatowego posiadają szczególną zdolność przymuszania owadów do zbierania z nich pyłku. Na kwiatach znajdują się tzw. pyłkowiny zbudowane ze zlepionych kulek pyłku. Tuż obok nich znajdują się uczepki wyspecjalizowane do przytrzymywania owada zbierającego pyłek. Tak złapany owad uwalniając się wyszarpuje pyłkowiny i odlatując z nimi na inny kwiat zapyla go.
Ciemiężyk białokwiatowy – właściwości lecznicze
Roślina ta zaliczana jest do trujących, ze względu na swój skład chemiczny. Jednakże jak w większości przypadków, o toksyczności decyduje ilość i okoliczności spożytej substancji roślinnej. Po dobraniu odpowiednich proporcji ciemiężyk białokwiatowy stosowany jest jako odtrutka, stąd też wynika jego łacińska nazwa rodzajowa [łac. vincere oznacza zwyciężać, a toxicum znaczy jad].
Surowiec leczniczy zawiera w swoim składzie m.in. śluzy, saponiny, cukry, trójterpeny, olejek eteryczny i żywice. Jego najważniejszym składnikiem czynnym jest glikozyd zwany winetoksyną. Ma działanie głownie mocno napotne, rozgrzewające. Wpływa lekko na zwiększenie produkcji i wydzielania moczu, przez co przyczynia się do oczyszczania organizmu z toksyn. Silne składniki drażniące działają przeczyszczająco na przewód pokarmowy, toteż może być skuteczny w zwalczaniu uporczywych zaparć.
Sposób użycia – ciemiężyk białokwiatowy
Przy spożywaniu ciemiężyka białokwiatowego należy zawsze pamiętać, że jest to roślina w dużych dawkach trująca. Nie wolno przekraczać zalecanych dawek, warto też konsultować spożycie ze specjalistami. Przy samodzielnym sporządzaniu leku najpewniejszą postacią będzie odwar z kłączy tej rośliny.
Odwar: na szklankę wody bierzemy 1 łyżeczkę do herbaty suszonego ziela, wsypujemy do zimnej jeszcze wody i powoli zagotowujemy pod przykryciem, od czasu wrzenia gotujemy jeszcze 5 minut, po czym przecedzamy napój. W stanach chorobowych pijemy ciepły odwar po ćwierć szklanki co kilka godzin do trzech razy dziennie.
