Cis pospolity (Taxus baccata) to niezbyt duże, cieniolubne drzewo iglaste, z pozoru niewyróżniający się niczym szczególnym. Tymczasem okazuje się, że pod wieloma względami cis pospolity to wyjątkowo interesująca i wyjątkowa roślina. Przede wszystkim warto wspomnieć, że cis pospolity to drzewo długowieczne, mogące dożyć nawet 2000 lat, a wynika to z jego bardzo powolnego wzrostu. Cis jest bowiem najwolniej rosnącym drzewem nie tylko w Polsce, ale również w całej Europie. Poza tym istotny jest również fakt, że cis pospolity aktualnie należy już do rzadkości i podlega ścisłej ochronie gatunkowej.
To czym jeszcze charakteryzuje się cis pospolity to nietypowe nasiona, które otoczone są kubkowatymi, mięsistymi i jaskrawoczerwonymi osłonkami, co stanowi wyjątek wśród drzew iglastych, które w przeważającej większości rodzą szyszki. Ponadto igły cisa są spłaszczone i sięgając ok. 3 cm, z zaostrzeniem na końcu. Drewno cisowe pozbawione jest żywicy, a szpilki są odporne na zimowe niskie temperatury.
To jednak co w tym wszystkim najważniejsze, że cis pospolity jako jedna z nielicznych roślin przy swoich właściwościach leczniczych jest również drzewem/ krzewem silnie trującym.
Cis pospolity – substancje składowe
Jednym z głównych substancji, której dużą zawartość odnotowano w cisach, a która jednocześnie odpowiada za właściwości trujące rośliny jest taksyna. Według przeprowadzonych przez chemików badań taksyna to mieszanina kilku alkaloidów, w której dominującym składnikiem jest taksyna -1.
Ponadto w cisie wyodrębniono:
- efedrynę (biflawonoidy i lignany);
- flawonole: glikozydy kwercetyny, kemferolu, mirycetyny;
- aglikony;
- flawony: amentoflawon, bilobetyna i ich metoksypochodne, ginkgetyna, sciadopityzyna;
- kwasy fenolowe: protokatechowy, p-hydroksybenzoesowy, wanilinowy, kawowy, p-kumarowy, ferulowy w formie wolnej i związanej;
- taksoidy.
Cis pospolity – właściwości
- Okres kwitnięcia – od kwietnia do czerwca.
- Gleby – najbardziej toleruje gleby przeciętne, a także głębokie, świeże i wapienne. Nie utrzymuje się na podłożu suchym, zakwaszonym i podmokłym.
- Klimat – najchętniej roślinie w miejscach zacienionych. Zdarzają się również odmiany, które trzeba wręcz przed słońcem ochraniać. Warto jednak pamiętać, że zbyt zacieniony cis przyczynia się do rozwoju igliwa o mało intensywnej barwie, dlatego też trzeba o roślinę dbać.
- Owoce – nasiona otoczone czerwoną osłonką, ze względu na swój słodki smak są idealnym pożywieniem dla ptaków. Każda pozostała część rośliny jest trująca.
- Sąsiedztwo – cis pospolity jest dobrym materiałem na żywopłot. Należy go sadzić w 50-80cm odstępach.
- Porost – cis pospolity rośnie wyjątkowo wolno, więc przy jego uprawie trzeba uzbroić się w cierpliwość. Krzew/drzewo cisa może osiągnąć wysokość nawet do 20m, posiada gęsty i bardzo dobrze rozgałęziony system korzeniowy.
Cis pospolity – zastosowanie
Posiadanie silnych właściwości trujących nie przeszkodziło cisowi w wejściu do apteki zielarskiej. Dawniej napar z igieł cisu wykorzystywano w dość radykalny sposób do spędzania płodu, z kolei wywarem z drewna i kory leczono wściekliznę, niestety tak przygotowane mieszanki w przeważającej większości kończyły się śmiercią „pacjenta”. Dopiero w XVIII zwrócono uwagę na przeciwreumatyczne i przeciwmalaryczne właściwości cisa oraz jego wpływ na serce, gdzie działanie porównywano do działania naparstnicy. W XIX cis doczekał się swojego miejsca w farmakopeach europejskich jako lek na astmę i zapalenie płuc.
Aktualnie w lecznictwie cis pospolity wykorzystywany jest przy dolegliwościach związanych z niskim ciśnieniem krwi (odwar igieł cisa), ponieważ występuje w nim L-efedryna. Pobudza ona układ współczulny, zwęża naczynia krwionośne, powoduje rozkurcz mięśni oskrzeli i podnosi ciśnienie krwi.
Ponadto, co warto wiedzieć, cis wykazuje również właściwości antynowotworowe, więc często stosowany jest w profilaktyce raka jajnika, raka piersi, płuc, prostaty, żołądka oraz nowotworów głowy i szyi. Zbawienny wpływ na komórki patogenne mają w tym przypadku właśnie destrukcyjne cechy cisów. Taksyna prowadzi bowiem do hamowania dynamiki wzrostu komórek nowotworowych, a tym samym guza, poprzez ingerencję w proces podziału komórek (mitozę). Co więcej z cisów produkuje się substancje, z których następnie produkuje się preparaty przeciwnowotworowe, czy wykorzystywane w dużej mierze podczas chemioterapii, zawierające w swoim składzie taksynę.
Należy jednak pamiętać, że każda część cisa, za wyjątkiem osnówki, jest trująca. Powoduje przede wszystkim zaburzenia pracy serca, zaburzenia żołądkowo-jelitowe oraz porażenia ośrodka oddechowego, co w konsekwencji prowadzi do szybkiej śmierci.
Zastosowanie cisa pospolitego nie kończy się jednak tylko na lecznictwie. Zazwyczaj jednak cis pospolity wykorzystywany jest też jako roślina ozdobna, często sadzony jest w parkach i ogrodach, ale również jako surowiec drzewny, a to głównie z uwagi na trwałość i twardość drewna, które sprawdzają się chociażby z meblarstwie. Jest to drzewo najbardziej zbite, najbardziej sprężyste i najtrudniej łupiące się drewno w Europie.