Kosaciec niemiecki (Irys germanica) jest pięknym kwiatem ogrodowym. Znamy go dobrze pod popularną nazwą irys, zwany jest również kosaćcem ogrodowym. Jest on byliną wieloletnią z rodziny kosaćcowatych. Pochodzi ze wschodnich rejonów Morza Czarnego i Śródziemnego, gdzie w stanie dzikim rósł na słonecznych wzgórzach i skalnych zboczach oraz był hodowany w wielu odmianach. Uprawia się go od wieków we Włoszech i w Maroku, jest często występującą rośliną także w Polsce i wielu innych krajach. Polska nazwa wywodzi się od kształtu liścia – załamanego, przypominającego wyglądem kosę. Kwiat ten na stanowiskach naturalnych jest objęty ścisłą ochroną.
Wspominał go już cesarz Karol Wielki w swoim dziele Capiturale de villis. Nakazywał w nim uprawiać kosaciec w ogrodach królewskich obok innych roślin. Kwiat ten był zarówno ozdobą, jak i surowcem leczniczym. Roślina rozpowszechniła się potem w całym cesarstwie, a jej duże uprawy przetrwały do czasów współczesnych. Zdziczałe kosaćce spotykane są dziś również na terenie dawnych upraw, tam gdzie znajdowały się średniowieczne wirydarze klasztorne, ponieważ mnisi także znali i cenili tę roślinę.
Osiąga wysokość 1 metra. Rozwija się z kłącza, jest ono krótkie, grube, pełzające i widlasto rozgałęzione. Łodyga jego jest wysoka i bezlistna. Liście wyrastają z kłącza, są kształtu szablastego, na końcach zaostrzone, o gładkich brzegach, szarozielone, ustawione płasko w jednej płaszczyźnie symetrii. Owocem jest torebka. Okres kwitnienia przypada na czerwiec. Kwiaty są duże, bardzo zdobne, o delikatnych, dużych płatkach z niebieskawymi prążkami u nasady, w górnej części błoniaste. Ich wielkość dochodzi do 10 cm. Zebrane są po kilka w kwiatostanach. Zachwycają różnymi barwami, fioletową, niebieską i białą.
Zastosowanie – kosaciec niemiecki
Kłącze irysa stanowi surowiec leczniczy. Pozyskiwany jest z upraw oraz ze stanowisk naturalnych. Należy dobrze poznać jego właściwości, gdyż samowolne używanie go w dużych dawkach może być szkodliwe. Wysuszony pachnie bardzo przyjemnie, podobnie do fiołków. W lecznictwie ludowym służył do usuwania piegów i przebarwień na skórze. Okorowane kłącze, dawniej zwane korzeniem fiołkowym, podawano ząbkującym niemowlętom, pomagało na zęby, ale wywoływało infekcje dziąseł. Olejek jest wykorzystywany do aromatyzacji w przemyśle kosmetycznym i perfumeryjnym. Sproszkowane kłącze utrwala zapachy, jest także składnikiem zasypek przeciwdziałających poceniu, proszków do zębów, suchych szamponów czy maseczek kosmetycznych.
W przemyśle alkoholowym używa się olejek z kosaćca niemieckiego do produkcji likierów. Dodaje się go także do wyrobów cukierniczych. Suszone kwiaty, a także pachnące kłącza dodaje się do potpourri, sproszkowany surowiec umieszczany w woreczkach aromatyzuje pościel i ubrania. Olejkiem z niego aromatyzowane są niektóre gatunki tytoniu. We Włoszech, kraju, w którym szczególnie popularne były jego uprawy, z kłącza tej rośliny robi się różańce.
Jest uprawiany w ogrodach kwiatowych jako roślina ozdobna, podobnie na rabatach w parkach i na skwerach. Dekoracyjne są kwiaty i liście, które pasują do nowoczesnych aranżacji lub do kompozycji stylu japońskim i w ogrodach wodnych. Potrzebuje słonecznej ekspozycji oraz żyznej, przepuszczalnej gleby. Można go rozmnażać przez podział kłączy w kwietniu lub w połowie sierpnia.
Umieszczamy je w ziemi na głębokości do 3 cm. W celu pozyskania surowca leczniczego jesienią wykopujemy kłącza roślin trzy- albo czteroletnich, oczyszczamy je dokładnie z ziemi, odcinamy części naziemne. Następnie myjemy i okorowujemy je, czyli zdejmujemy z nich wierzchnią warstwę, po czym kroimy na kawałki. Rozkładamy je pojedynczą warstwą i suszymy w suszarni w temperaturze do 60°C. Sproszkowane kłącze trzymamy w suchym, chłodnym miejscu, w szczelnych opakowaniach.
Kościec niemiecki – właściwości lecznicze
Kosaciec niemiecki zawiera duże ilości skrobi, nawet do 50%, ponadto olejek eteryczny, w którym występuje kwas mirystynowy i iron, dalej śluz do 10%, jakieś 7% garbników, 8% oleju tłustego, 6% związków cukrowych, flawonoidy, glikozyd irydynę, sole mineralne. Roślina ma właściwości moczopędne, wykrztuśne, powlekające, ściągające, przeciwbakteryjne i żółciopędne. Wyciągi wewnętrznie sosowane są w chorobach górnych i dolnych dróg oddechowych, dróg moczowych oraz przy nadmiernej fermentacji jelitowej i wynikających z niej zaburzeniach pracy przewodu pokarmowego.
Ziele to stosowane jest wyłącznie w mieszankach ziołowych, nie powinno być używane samo. Przedawkowanie kosaćca niemieckiego może powodować wymioty i biegunkę. Śluz zawarty w roślinie działa powlekająco na drogi oddechowe i ułatwia oczyszczanie oskrzeli poprzez łagodnie zwiększenie odruchu kaszlu.
Sposób użycia – kosaciec niemiecki
Mieszanka wykrztuśna z irysem: 10 g suszonego kłącza mieszamy z taką samą ilością owocu kopru włoskiego, liści babki lancetowatej, liści podbiału i ziela macierzanki. Następnie dwie łyżki tej mieszanki zalewamy ½ litra wrzącej wody, najlepiej zaparzyć to w termosie. Po godzinie możemy przecedzić sobie pół szklanki i wypić ciepłe, powtarzając to kilka razy dziennie do opróżnienia termosu. Jeżeli podajemy ten napar chorym dzieciom lub osobom starszym to zmniejszamy dawkę do 1 łyżki wypijanego co parę godzin naparu. Możemy dla smaku dosłodzić go miodem.
