Clostridium difficile jest to bakteria należąca do rodzaju Clostridium. To beztlenowa gramdodatnia ruchliwa pałeczka tworząca endospory (forma spoczynkowa bakterii). Pod mikroskopem wygląda jak długie, nieregularne wrzeciona z wybrzuszeniami na końcach. Tradycyjnie w języku polskim nazywana jest laseczką beztlenową. Jej komórki mają średnicę 0,5-1,90 mikrometra, a genom liczy około 4,3 miliony par zasad i zawiera około 3700 genów. Bakteria ta najlepiej rośnie w temperaturze około 30-37 stopni Celsjusza. Clostridium difficile wytwarza dwie toksyny:
- toksynę A (enterotoksyna)
- toksynę B (cytotoksyna)
Bakterie C. difficile są wszechobecne w otoczeniu, występują zwłaszcza w glebie oraz przewodzie pokarmowym zwierząt. U niektórych ludzi (2-5% populacji dorosłych) występują w jelitach i nie powodują przy tym widocznych objawów. Pewne badania wskazują, że występują częściej u dzieci karmionych piersią niż u tych karmionych z butelki.
Bakterie te bada się na pożywce CCF. Jest to wybiorcze podłoże izolacyjne z próbek kału. Do pożywki dodaje się antybiotyki – cykloserynę i cefoksytynę, które hamują wzrost gramdodatniej i gramujemnej flory jelitowej, nie wpływając na wzrost C. difficile. Laseczki te fermentują zawartą w podłożu fruktozę i wyrastają w postaci żółtych kolonii na tle różowego podłoża.
Jakie choroby wywołuje Clostridium difficile
Jest etiologicznym czynnikiem zakażeń szpitalnych. Ma ona duże predyspozycje do przetrwania na oddziałach – sporą odporność na czynniki fizyczne i chemiczne, a także małe wymagania odżywcze. Może też bytować jako powszechna flora pacjentów.
Ta wydawałoby się niegroźna bakteria powoduje poważne zapalenia jelit przypominające błonicę. Najczęściej dotyka ona małych dzieci i pacjentów szpitalnych. Chorobę tę nazywa się rzekomobłoniastym zapaleniem jelit (zespół PMC – pseudomembranous colitis) lub biegunką poantybiotykową. Jest ona potencjalnie śmiertelna.
Poza tym Clostridium difficile może być przyczyną biegunek u chorych poddawanych terapii przeciwnowotworowej. Laseczka ta powoduje nawroty nieswoistych chorób zapalnych, jak wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Crohna, a także może mieć udział w infekcjach związanych z niedrożnością jelit.
Objawy zapalenia jelit wywołanego przez Clostridium difficile
Rzekomobłoniaste zapalenie jelit przebiega z wodnistą biegunką, gorączką i rzekomymi błonami powstającymi z wysięku zapalnego, głównie na błonie śluzowej okrężnicy. Choroba zwykle jest poprzedzona długotrwałą terapią antybiotykową (przede wszystkim w wypadku stosowania klindamycyny), a czynnikiem powodującym chorobę jest prawie zawsze (95% przypadków) Clostridium difficile.
Jej toksyna A prawdopodobnie stymuluje powstawanie wysięków po uszkodzeniu komórek przez toksynę B. Enterotoksyna ma działanie chemotaktyczne na wielojądrzaste neutrofile, czego wynikiem jest naciekanie ściany jelita krętego przez leukocyty, uwalnianie cytokin prowadzące do hipersekrecji płynów (klinicznie wodnisto-krwawej biegunki) i powstawanie krwotocznej martwicy.
Cytotoksyna natomiast powoduje martwicę komórek nabłonka jelitowego z wysiękiem zapalnym i powstawaniem błon rzekomych. Toksyny A i B bakterii C. difficile inaktywują białka z rodziny Rho odpowiednio na drodze glukozylacji lub ADP-rybozylacji, co skutkuje inaktywacją kinazy serynowo-treoninowej ROK i brakiem fosforylacji miozyny uczestniczącej razem z filamentami aktynowymi w budowie pęczków skurczowych.
Podczas antybiotykoterapii inne, potrzebne w jelicie bakterie giną masowo, zniszczone antybiotykiem. Clostridium difficile, oporna na podawany antybiotyk, zostaje wtedy pozbawiona konkurencji i namnaża się za bardzo oraz wytwarza adhezyny pośredniczące w adhezji laseczek do komórek nabłonka jelitowego, enzymy ułatwiające rozszerzenie kolonizacji (hialuronidaza), czynniki zaburzają motorykę jelit i wreszcie toksyny.
Choroba może się ujawnić już w czasie leczenia antybiotykiem, może też wystąpić nawet po upływie miesiąca. Ma bardzo ciężki przebieg. Pojawia się gorączka, nudności, bóle brzucha spowodowane silną, wodnistą biegunką. Występuje zapalenie jelit z szarożółtymi błonami rzekomymi (wydalanymi z kalem) lub bez nich. Pod żadnym pozorem nie wolno podawać środków zapierających, może bowiem dojść do powikłań, które skutkują perforacją (przedziurawieniem) jelit, często śmiertelną w skutkach.
Rzekomobłoniaste zapalenie jelit wykrywa się dzięki zidentyfikowaniu toksyn Clostridium difficile w próbce kału pacjenta.
Leczenie chorób wywołanych Clostridium difficile
Jeśli występują objawy zakażenia Clostridium difficile konieczne jest natychmiastowe odstawienie dotychczasowego antybiotyku. Niekiedy od razu po tym następuje poprawa, czasem jednak zdarzają się nawroty choroby.
W rzekomobłoniastym zapaleniu okrężnicy przeciwko Clostridium difficile stosuje się metronidazol. Jest to antybiotyk nitroimidazolowy stosowany przeciwko bakteriom beztlenowym. Jego biochemiczne działanie na tę bakterię jest następujące: w komórkach wrażliwych beztlenowców (bakterii) grupa nitrowa leku ulega redukcji (przez składniki transportu elektronów, jak np. ferredoksyny), przy tym wytwarzają się nietrwale cytotoksyczne pochodne, które tną DNA bakterii.
W przypadku oporności na podjęte leczenie antybiotykami należy podać doustnie glikopeptydy – wankomycynę lub teikoplaninę.
