Wirus Epsteina-Barr (EBV) nie jest może powszechnie znany ze swej nazwy, a jednak jest jednym z najczęściej występujących wirusów na świecie. Szacuje się, że ponad 95% populacji osób dorosłych jest jego nosicielami i oczywiście rozprzestrzenia go dalej. Jest groźny – potwierdzono jego związek z wywoływaniem chorób nowotworowych.
Historia wirusa Epsteina-Barr
W 1958 roku Burkitt opisał guz u dzieci afrykańskich, spotykany w rejonie, gdzie często występuje zimnica. Uważał, że guz ten może być wywoływany przez zakaźny czynnik przenoszony przez komary. Teoria ta okazała się błędna, lecz rozpoczęte tak badania pozwoliły 6 lat później odkryć herpeswirus w hodowli komórek tego guza zespołowi badawczemu Epsteina.
W 1966 roku amerykańscy naukowcy wykazali związek tego wirusa zarówno z mononukleozą zakaźną (gorączką gruczołową), jak i innym nowotworem – rakiem jamy nosowo-gardłowej, występującym przeważnie w południowej części Chin. W kolejnych latach odkryto, że oprócz związku z tymi trzema zespołami, EBV wywołuje także chłoniaki z limfocytów B u pacjentów z niedoborami odporności. Eksperymentalnie tym ludzkim wirusem zakażano też niektóre gatunki małp.
Czym jest wirus Epsteina-Barr
Oznaczany jest jako HHV-4 (human herpes virus 4). EBV należy do rodziny herperswirusów, w której tworzy podrodzinę gammaherpeswirusów (wraz z HHV-8). Od innych herpeswirusów różni go to, że jest odporny na wszystkie leki anty-herpeswirusowe i nie wywołuje zmian cytopatycznych, lecz uszkadza komórkę bezpośrednio. Jego potencjał onkogenny wiąże się z procesem ‘immortalizacji’ – transformuje część komórek na komórki blastyczne, zawierające genom wirusa i dzielące się w nieskończoność.
Choroby wywoływane przez wirus Epsteina-Barr
Wirus Epsteina-Barr powoduje dwa rodzaje zakażenia – pierwotne i nawrotowe – i daje odpowiadające im objawy kliniczne.
- Pierwotne (wczesne) – dotyczy najczęściej dzieci i młodzieży. Są to mononukleoza zakaźna, przewlekłe aktywne zakażenie EBV, zespół limfoproliferacyjny sprzężony z chromosomem X, limfohistiocytoza hemafagocytowa.
- Nawrotowe (reaktywacje) – związane z reaktywacją latentnej (przebiegającej wcześniej bezobjawowo) infekcji u pacjentów w okresie ich obniżonej odporności. Tu możemy wyróżnić dwie grupy:
- Nowotwory związane z EBV np. chłoniaki Burkitta, chłoniaki nieziarniczne, rak nosogardzieli, białaczka/chłoniak z komórek NK, choroba Hodgkina, chłoniak angioimmunoblastyczny z komórek T.
- Zespoły poprzeszczepowe związane z EBV takie jak zapalenie mózgu, zapalenie rdzenia kręgowego, zapalenie płuc, zapalenie wątroby, poprzeszczepowy zespół limfoproliferacyjny.
Jaki proces odpowiada za to, że dochodzi do zakażenia pierwotnego z obawami klinicznymi lub choroba przechodzi bezobjawowo? Odpowiada za to odpowiedz immunologiczna organizmu na wirusa Epsteina-Barr. W przebiegu zakażenia pojawiają się kolejno następujące antygeny:
- antygen jądrowy wirusa Epsteina-Barr (EBNA)
- antygen błonowy wykrywany w limfocytach (LYDMA)
- wczesny antygen błonowy (MA)
Tutaj zakażenie przybiera jedną z dwóch form:
Nie pojawiają się już inne antygeny i komórki ulegają zakażeniu przetrwałemu pojawia się wczesny antygen (EA) i wirusowy antygen kapsydowy (VCA) oraz późny antygen błonowy co prowadzi do produkcji zakaźnego wirusa i lizy komórki. Przeciwciała przeciw antygenom EA i VCA są przydatne w diagnostyce.
Przykładowe występowanie zespołów wywołanych wirusem Epsteina-Barr na świecie i dotknięte grupy wiekowe:
- Mononukleoza zakaźna – na całym świecie – chorują młodzież i młodzi dorośli
- Chłoniak Burkitta – endemiczny w Afryce na południe od Sahary i w Papui-Nowej Gwinei – chorują dzieci w wieku 4-12 lat
- Rak jamy nosowo-gardłowej – endemiczny w południowych Chinach – chorują dorośli w wieku 20-50 lat
- Chłoniak limfocytów B – występuje na świecie w niektórych pierwotnych i nabytych niedoborach immunologicznych
Obraz kliniczny i w infekcji pierwotnej, i w nawrotowej może być bardzo różny, ale większość chorób powodowanych przez wirusa ma przebieg subkliniczny (nie daje widocznych objawów) i nie wymaga specjalnego leczenia. Zakażonych jest mnóstwo ludzi, choruje objawowo mniej, a nowotwory są kwestią dodatkowych, szczególnych predyspozycji.
Wirus Epsteina-Barr – leczenie chorób wywołanych wirusem
Metodą zapobiegawczą jest praca nad szczepionką. Eksperymentalna szczepionka podjednostkowa, przygotowana z jednej z wirusowych glikoprotein osłonkowych, dała pomyślne wyniki u małp. Niestety podawanie jej na skalę masową jeszcze nie jest możliwe.
Zwalczanie EBV lekami przeciwwirusowymi jest trudne, gdyż wirus ten (podobnie jak pokrewny mu wirus polio) nie koduje kinazy tymidynowej. Acyklowir podawany w dużych dawkach może być skuteczny w ciężkich zakażeniach, na ogół jednak jego działanie w zakażeniach wirusem Epsteina-Barr jest minimalne. Cydofowir może mieć wpływ ma zredukowanie ładunku wirusa, jednak nie zmniejsza liczby limfocytów B zawierających wirusa EBV.
Leczenie przyczynowe powszechnej mononukleozy jest niemożliwe, przeważnie też niestosowane, gdyż mimo możliwych powikłań (np. pęknięcie śledziony) choroba ma raczej łagodny przebieg. W przypadku znacznego powiększenia migdałków, śledziony, węzłów chłonnych, zapalenia opon mózgowych lub spadku liczby krwinek przez krótki czas podaje się kortykosteroidy. W ostrej fazie, np. z powodu duszności, sporadycznie konieczne jest wycięcie migdałków. Antybiotyki stosuje się tylko w razie współistnienia zakażeń bakteryjnych.
W bogatszych krajach prowadzone są terapie przeciwko zaburzeniom proliferacyjnym związanym z wirusem Epsteina-Barr u biorców przeszczepów.
